Χαρούπι: Ένα σημαντικό γεωργικό προϊόν με πολλαπλές εφαρμογές στην διατροφή και την τεχνολογία. Η Ελλάδα έχει το συγκριτικό πλεονέκτημα να το καλλιεργήσει λόγω των κλιματολογικών συνθηκών της (Σωτήρης Σοφιανόπουλος), Ά Μέρος

Σε προηγούμενες αναρτήσεις μας έχουμε επανειλημμένα αναφερθεί στην σπουδαιότητα του γεωργό-κτηνοτροφικού τομέα στην πατρίδα μας. Αποτελεί μια τεράστια πηγή πλούτου η οποία -σε ένα πρώτο επίπεδο ανάπτυξης- θα μας οδηγήσει να αποχτήσουμε αυτάρκεια σε γεωργικά και ζωικά προϊόντα (γάλα, τυρί, κρέας) και σε ένα δεύτερο θα οδηγήσει σε εξαγωγές. Εξαγωγές που σημαίνει μείωση του αρνητικού εμπορικού ισοζυγίου από την αξιοποίηση των στρατηγικών τομέων της οικονομίας μας όπως είναι και αυτός της γεωργίας δεδομένου ότι χώρες με ψυχρά κλίματα όπως η Γερμανία, η Γαλλία, η Πολωνία κλπ δεν μπορούν να καλλιεργήσουν π.χ. σόγια (σημ. εννοώ φυσικό σπόρο και όχι μεταλλαγμένο), λούπινο κλπ.

Άλλωστε, σύμφωνα με στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής[1], το 2009 πληρώσαμε ως χώρα για εισαγωγές τροφίμων (κρέατα νωπά, γάλα, τυρί, ψάρια, δημητριακά, φρούτα, κτηνοτροφές κλπ.) 4,9 δις. ευρώ. Το αντίστοιχο ποσό για την εισαγωγή αυτοκινήτων οικιακής χρήσης ήταν 2,3 δις ευρώ.

Η σπουδαιότητα ανάπτυξης της γεωργίας και κτηνοτροφίας

Αξίζει για μια ακόμη φορά να καταγράψουμε τι σημείωνε σχετικά με τα ανωτέρω ο χημικός, ερευνητής, διευθύνων σύμβουλος και ιδιοκτήτης της ΧΡΩ.ΠΕΙ. Σωτήρης Σοφιανόπουλος μετά από πολυετής έρευνες με σκοπό την ανάπτυξη της παραγωγής στην Ελλάδα σε όλους τους τομείς, ξεκινώντας βέβαια από τον πρωτογενή τομέα της γεωργίας και κτηνοτροφίας (σημ. που πρωτίστως έχει ανάγκη φθηνών ζωοτροφών). Άλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι σήμερα η πατρίδα μας εισάγει ετησίως 500.000 τόνους σόγιας κυρίως για ζωοτροφές. Έγραφε, λοιπόν, ο Σωτ. Σοφιανόπουλος:

‘’… το θέμα διατροφής των ζώων είναι το κυρίως μέλημα της ανθρωπότητος και απασχολεί όλους τους επιστήμονες της γης το πώς θα κάνουν περισσότερες και φθηνότερες ζωοτροφές. Η ζωοτροφή είναι εκείνο το προϊόν από το οποίο εξαρτώνται οι τύχες της ανθρωπότητας. Τα σοβαρότατα προβλήματα επιβίωσης που αντιμετωπίζουν πολλοί πληθυσμοί της Αφρικής, της Ν. Αμερικής και της Ασίας οφείλονται ακριβώς στην έλλειψη αυτών των προϊόντων. Ο καθένας πρέπει να κατανοήσει ότι αυτό που έχει ανάγκη μία χώρα, πριν ακόμη και από την υψηλή τεχνολογία, είναι πολλές και φθηνές ζωοτροφές, οι οποίες θα δώσουν φθηνό γάλα, το σπουδαιότερο προϊόν του κόσμου και ως εκ τούτου φθηνό τυρί, κρέας, αυγά, δηλ. το πρωτεϊνικό μέρος της διατροφής του ανθρώπου, άνευ της οποίος ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει…’’

Και συνεχίζει: ''...θέλω λοιπόν να τονίσω ότι ο Έλλην ποιμένας πρέπει να γίνει καταρτισμένος κτηνοτρόφος. Μονό έτσι θα πλουτίσει η τάξη των αγροτών και κτηνοτρόφων, που ενώ είναι οι στυλοβάτες της οικονομίας και της κοινωνίας μας είναι παντελώς εγκαταλελειμμένοι από το κράτος. Μόνο έτσι θα πλουτίσει και θα γεμίσει με πληθυσμό η ελληνική επαρχία, που τώρα ερημώνει. Μόνον έτσι θα κερδίσει η χώρα μας αστρονομικές ποσότητες χρημάτων που τώρα ξοδεύει για να εισάγει ζωτικά προϊόντα όπως γάλα, τυρί και ζωοτροφές από ξένες χώρες, ενώ κάλλιστα η Ελλάδα θα μπορούσε να είναι τουλάχιστον αυτάρκης στα προϊόντα αυτά λόγω κλίματος και φυσικού πλούτου...''

δένδρο Χαρουπιάς [2]

Η χαρουπιά

Με το παρόν άρθρο μας θα μελετήσουμε ένα σημαντικό δένδρο της Ελλάδας του οποίου ο καρπός έχει μεγάλη διατροφική αξία και μπορεί να επεξεργαστεί ώστε να προσφέρει ποικιλία προϊόντων. Πρόκειται για την Χαρουπιά. (δείτε τις πρώτες δημοσιεύσεις εδώ κι εδώ)

Το σπουδαίο αυτό δένδρο και τις δυνατότητές του θα προσεγγίσουμε με την βοήθεια του πονήματος του Σωτήρη Σοφιανόπουλου ‘’Οι ‘’Άγνωστες’’ πλουτοπαραγωγικές πηγές της Ελλάδος και η πολιτική τους σημασία’’. Οι επισημάνσεις με bold και οι υπογραμμίσεις είναι δικές μας ενώ στο τέλος του άρθρου υπάρχει παράρτημα με σημειώσεις καθώς και υποσημειώσεις με βιβλιογραφία και σχετικές συνοπτικές επεξηγήσεις.

Γράφει, λοιπόν στο πόνημα του ο Σ.Σ.:

Χαρουπιά

Το χαρούπι είναι ένας καρπός, τον οποίο παράγει το δένδρον χαρουπιά (1) και είναι διαδεδομένο από το μέσον της Ελλάδος μέχρι και την Κρήτη. Οι μεγάλες ποσότητες, λόγω κλιματολογικών συνθηκών, υπάρχουν στην Κρήτη και στα παράλια της Πελοποννήσου και στα νησιά. Το χαρούπι είναι ένας καρπός που ξεραίνεται επάνω στο δένδρο και όταν πλέον ωριμάσει και πέσει δεν χρειάζεται ξήρανση. Υπάρχουν μεγάλες χαρουπιές, οι οποίες μπορούν να αποδώσουν μέχρι 1 τόνο χαρούπια. Ο καρπός αυτός αποτελείται από 10% κουκούτσια και 90% σάρκωμα. Στο σάρκωμα συμπεριλαμβάνεται και ο φλοιός. Το κουκούτσι του χαρουπιού είναι ένα προϊόν που το χρησιμοποιούνε για αρίστης ποιότητος κόλλες, φωτογραφικά φιλμ, οι Ελβετοί δε έχουν παραγάγει εξ αυτού και ένα παιδικό φάρμακο κατά της διάρροιας. Η χαρουποκαλλιέργεια έσωσε πολλούς ανθρώπους επί Κατοχής (2), διότι το σάρκωμα του χαρουπιού παράγει ένα σιρόπι, το οποίο είναι ζαχαροειδές με μεγάλη θρεπτική αξία (4 θερμίδες περίπου το γραμμάριο).

Υπήρχαν διάφορες βιοτεχνίες στην Κρήτη και ακόμη υπάρχουν, όπου διαχωρίζουν τα κουκούτσια από το σάρκωμα σε ειδικές μηχανές, τα δε κουκούτσια τα εξάγουν, το δε σάρκωμα χρησιμοποιείται ως ζωοτροφή. Πιο επισταμένες όμως έρευνες περί τον χρήσιμο αυτόν καρπό συνάντησαν την αντίδραση του ελληνικού κράτους. Όταν ένας κ. Καραμάνογλου εφηύρε ένα καταπληκτικό προϊόν που είναι καλύτερο της σοκολάτας και εύγευστό σχεδόν όσο η σοκολάτα, το ελληνικό κράτος αντί να δώσει συγχαρητήρια, τον εκυνήγησε γιατί τάχα ενόθευε την εισαγόμενη σοκολάτα και του έκαναν ατέλειωτα δικαστήρια μέχρι που τον κατέστρεψαν οικονομικά. 'Όταν την δεκαετία του 1970 η εταιρία Tate & Lyle θέλησαν να κάνουν μία εταιρία εδώ για να εκμεταλλευθούν το χαρούπι δεν τους το επιτρέψαμε. Είχα μιλήσει με τον γενικό διευθυντή της εταιρίας, που ήταν Έλλην, και ενθυμούμαι ότι μου έλεγε ότι δεν μπορούσε να καταλάβει το ελληνικό κράτος. (3)''

 

...τα χαρούπια γίνονται καφέ και ξυλώδη όταν ωριμάσουν...

 
Τα στρατηγικά πλεονεκτήματα που αφήνουμε ανεκμετάλλευτα αξιοποιούν άλλες χώρες με πολύ δυσμενέστερές συνθήκες στην γεωργία τους[3]

Το 1955 ο πρώτος πρωθυπουργός του Ισραήλ Μπεν Γκουριόν εκφωνεί μια ιστορική ομιλία όπου μεταξύ των άλλων επισημαίνει πως οι άνθρωποι και το κράτος του Ισραήλ θα δοκιμαστούν στο Νεγκέβ (πρόκειται για μια έρημη ή ημιέρημη περιοχή του Ισραήλ που καταλαμβάνει το 55% της έκτασής του στο νότιο μέρος του) και είναι εκεί που θα κριθεί η τύχη τους. Πίστευε πως μόνο με την κοινή προσπάθεια εθελοντών και τον κρατικό σχεδιασμό θα μπορούσε να εκπληρωθεί ο μεγάλος στόχος της κατοίκησης στο άγριο περιβάλλον της ερήμου και της καλλιέργειας σε αυτό.

Λίγα χρόνια αργότερα, το 1959 μια παρέα Ισραηλινών ξεκινάει την προσπάθεια καλλιέργειας στην περιοχή, μεταξύ αυτών και ο 70χρονος σήμερα Άμνον Νάβον. Το νερό, όσο υπήρχε στο υπέδαφος, ήταν πολύ αλμυρό και οι θερμοκρασίες το καλοκαίρι ξεπερνούσαν τους 45 βαθμούς, φτάνοντας το χειμώνα και τους -5. Βλέποντας το αδιέξοδο, ο αρχηγός της κοινότητας αποφάσισε να επισκεφθεί τον ίδιο τον Μπεν Γκουριόν, φανερώνοντάς του ότι, αφού κανείς δεν πίστευε στο όραμά τους, η προσπάθειά τους να καλλιεργήσουν την έρημο ήταν καταδικασμένη να μείνει αβοήθητη και να αποτύχει. Την ίδια στιγμή, λέει ο Άρον Νάβον, ο Μπεν Γκουριόν έγραψε επιστολές προς όλους τους οργανισμούς και τις υπηρεσίες, προκειμένου να παράσχουν κάθε είδους βοήθεια στους τολμηρούς φερέλπιδες αγρότες.

Και πράγματι, το 1964 τοποθετήθηκαν εκεί τα πρώτα συστήματα στάγδην άρδευσης, τα παρθενικά στην έρημο, τα οποία άφηναν στα φυτά τρεις φορές περισσότερο νερό από κάθε άλλο σύστημα άρδευσης. Όταν το πείραμα πέτυχε κι οι πρώτες καλλιέργειες πιπεριάς ήταν γεγονός, άρχισαν να καταφθάνουν στην περιοχή αγρότες κι επιστήμονες πρώτα απ’ όλο το Ισραήλ και έπειτα απ’ όλο τον κόσμο, για να δουν «τη μεγαλύτερη επανάσταση που έγινε ποτέ στη γεωργία», σύμφωνα με τον κ. Νάβον, την καλλιέργεια της ερήμου.

Σήμερα, στην περιοχή ζουν 600 οικογένειες, καλλιεργώντας σε 3.500 εκτάρια γης 150.000 τόνους λαχανικών, κυρίως ντομάτες και πιπεριές, που προορίζονται για εξαγωγή στην Ευρώπη, τις ΗΠΑ και τη Ρωσία. Συνολικά, στην περιοχή του Κεντρικού Αραβά, στην οποία το κράτος του Ισραήλ επενδύει πολλά για την αξιοποίησή της, υπάρχουν σήμερα εφτά κοινότητες με 3.000 κατοίκους, οι οποίοι ασχολούνται με την καλλιέργεια της γης, τη βιολογική γεωργία, την ιχθυοκαλλιέργεια και τις τουριστικές υποδομές. Παρότι άνυδρη, η γη του Αραβά παράγει, χάρη στα κατάλληλα συστήματα άρδευσης, το 65% των φρέσκων λαχανικών και το 13% των ανθέων του Ισραήλ, δραστηριότητα όχι απαραίτητα προσοδοφόρα, εξαιτίας του μεγάλου κόστους παραγωγής και μεταφοράς των προϊόντων στο εξωτερικό. «Η γεωργία είναι τρόπος ζωής, όχι ευκαιρία πλούτου», μας είπε χαρακτηριστικά ο Σινιντάν Κο, στο θερμοκήπιο του οποίου είχαμε κόψει μερικές εξαιρετικά εύγεστες πράσινες πιπεριές. Πλέον τούτων υπάρχουν τεράστιες τεχνητές καλλιέργειες όπως το φοινικόδασος που εκτείνεται στην παραμεθόριο με την Ιορδανία. 

...χαρούπι πριν και μετά την ωρίμανσή του...[4]

Η λύση του προβλήματος νερού στο Ισραήλ

Στην περιοχή του Αραβά η ετήσια βροχόπτωση είναι μόλις 20mm. «Εάν δεν δουλέψει το σύστημα του νερού, έχουμε πεθάνει!», μας λέει ο Άλον Γκάντιελ, διευθυντής του Συμβουλίου Έρευνας και Ανάπτυξης του Αραβά, καθώς στέκεται μπροστά από μία καλυμμένη δεξαμενή 150.000 κ.μ. νερού[5], στη μέση της ερήμου. Το νερό προέρχεται από 50 πηγάδια που φτάνουν σε βάθος 100-500μ. Συλλέγεται στη διάρκεια της νύχτας, όταν η κατανάλωση είναι ελάχιστη, και διανέμεται την ημέρα μέσα από το δίκτυο της Εθνικής Εταιρείας Ύδρευσης, ανάλογα με τις ανάγκες. Ταυτόχρονα, κάθε moshav της περιοχής έχει μονάδα αφαλάτωσης για να το επεξεργάζεται και για να καλύπτει τις οικιστικές ανάγκες ύδρευσης. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα, οι καλλιέργειες βελτιώνονται χάρη στο αφαλατωμένο νερό. Με το 60% της άρδευσης σε ολόκληρη τη χώρα να προέρχεται από ανακυκλωμένο νερό, το Ισραήλ καταβάλλει σημαντική προσπάθεια για την εξοικονόμηση υδάτινων πόρων. Ωστόσο, τα συστήματα εξοικονόμησης νερού, όπως η στάγδην άρδευση, την οποία επινόησε το 1965 ο Σίμχα Μπλας, της Netafim, αποτελούν μόνο το 4% της παγκόσμιας άρδευσης, ενώ περίπου το 80% του νερού στις καλλιέργειες προέρχεται από τις σπάταλες και λιγότερο αποδοτικές πλημμύρες[6].

***

Η τραγική υστέρηση της πατρίδας μας στην γεωργία (και όχι μόνον…)

Η Ολλανδία παράγει σε αξία 1700 ευρώ το στρέμμα, το Ισραήλ 1290 και η Ελλάδα μόλις 190…

Η Ολλανδία με 45 εκατομμύρια στρέμματα καλλιεργειών παράγει περίπου σε αξία 1700 ευρώ ανά́ στρέμμα.

Το Ισραήλ με 6 εκατ. στρέμματα καλλιεργειών παράγει περίπου σε αξία 1290 ευρώ ανά́ στρέμμα.

Η Ελλάδα με 37 εκατ. στρέμματα καλλιεργειών παράγει περίπου σε αξία 190 ευρώ ανά́ στρέμμα.

«Είμαστε 1 προς 9 σε σχέση με την Ολλανδία. Η Ολλανδία ακολουθεί́ πολιτική́ αγοράς, το Ισραήλ πολιτική́ καινοτομίας και η Ελλάδα πολίτικες σκοπιμότητες»[7].

***

Παράρτημα (με σημειώσεις)

Σημείωση 1: Αναφέρουμε παρακάτω, συνοπτικά, κάποια χαρακτηριστικά της Χαρουπιάς. Η χαρουπιά ή Κερωνία η έλλοβος, είναι δέντρο μεγάλο που μπορεί να φτάσει σε ύψος και τα 13 μέτρα. Βρίσκεται αυτοφυής σε πολλές περιοχές της Μεσογείου και της Ελλάδας.

Τα χαρούπια, οι καρποί του δέντρου είναι μακριά και στριφτά «φασόλια» πράσινου χρώματος όταν είναι άγουρα, που γίνονται καφέ και ξυλώδη όταν είναι ώριμα. Το εσωτερικό τους έχει ευχάριστη γλυκιά γεύση και περιέχει πολλά σκληρά σπόρια. Οι καλλιεργούμενες ποικιλίες διακρίνονται σε δυο μεγάλες ομάδες: τα κοντοχάρουπα και τα μακροχάρουπα. Σημαντική όμως είναι η άγρια χαρουπιά (ή κερωνία ή έλλοβος), όπου οι καρποί της είναι πλούσιοι σε ζάχαρη.

Άνθιση-συλλογή-χρησιμοποιούμενα μέρη:

Τα άνθη βγαίνουν στα μέσα του φθινοπώρου όπου και συλλέγονται μαζί με τα φύλλα, και οι λοβοί στα τέλη Ιουλίου. Η συγκομιδή των καρπών της προηγούμενης χρονιάς στην αρχαιότητα ξεκινούσε με την εμφάνιση του αστερισμού του Κυνός, στα τέλη Ιουλίου. Το αλεσμένο περικάρπιο δίνει αλεύρι πλούσιο σε θρεπτικά συστατικά για ζωοτροφές αλλά και τους ανθρώπους, ενώ το ξύλο της είναι σκληρό και βαρύ, κατάλληλο για πολλές χρήσεις. Τα πλούσια σε σάκχαρα χαρούπια σήμερα χρησιμοποιούνται κυρίως σαν ζωοτροφή και στη βιομηχανία. Οι καρποί της όμως υπήρξαν κάποτε πολύτιμοι και για τη διατροφή των ανθρώπων[8].

Σημείωση 2: Εδώ σημειώνουμε κάποια βασικά στοιχεία για την διατροφική αξία της Χαρουπιάς. Τα χαρούπια είναι γλυκά, εύγευστα και θρεπτικά, και τάϊσαν πολύ κόσμο κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Κι αυτό γιατί παρά την σκουρόχρωμη και ζαρωμένη σάρκα τους, περιέχουν πρωτεΐνες, βιταμίνες, μέταλλα όπως ασβέστιο και σίδηρο, κ.ά. Δέντρο εργοστάσιο[9], που θυμόμαστε σε περιόδους πολέμων και λιμών, που η τροφή είναι δυσεύρετη.

Περιέχουν σάκχαρο σε μεγάλη αναλογία (50%) από το οποίο το 30% είναι σταφυλοσάκχαρο, 10% πρωτεΐνη, και 6% λίπος. Επίσης περιέχουν βιταμίνες Α, και D, βιταμίνες της ομάδας Β και καροτίνη ,κάλλιο, μαγνήσιο, ασβέστιο, φώσφορο, σίδηρο, μαγγάνιο, χαλκό, χρώμιο, νικέλιο, λίγο ισοβουτυρικό οξύ (που ευθύνεται για την ελαφρώς δυσάρεστη μυρωδιά), ταννίνες, ινώδεις ουσίες όπως λιγνίνη (επιδρά κατασταλτικά στη χοληστερίνη, έχει θετικά αποτελέσματα κατά του διαβήτη και της παχυσαρκίας), βλέννα, κυτταρίνη και τουλάχιστον ακόμη 6 αντιοξειδωτικές ουσίες. Είναι εύπεπτα και δεν προκαλούν αλλεργίες. Τα χαρούπια είναι και σήμερα χρήσιμα καθώς δεν περιέχουν γλουτένη, στην οποία πολλά άτομα είναι αλλεργικά. Επίσης μπορούν να αξιοποιηθούν για τη δημιουργία γλυκών[10].

Σημείωση 3: Ο Σωτήρης Σοφιανόπουλος στα βιβλία του αναφέρει πως: "το ελληνικό κράτος είναι πολύ καλά οργανωμένο ώστε να μη μπορεί να γίνει τίποτε". Και αυτό που έγραψε δεν είναι υπερβολή. Αποδεικνύεται από πλήθος παραδειγμάτων δυστυχώς. Μπορείτε να δείτε προηγούμενες σχετικές αναφορές μας σχετικά με την καταστροφή της βιομηχανίας ζάχαρης εδώ, με την μη αξιοποίηση του ορυκτού μας πλούτου εδώ, εδώ κι εδώ, για την υπονόμευση κάθε προσπάθειας απόχτησης βαρειάς βιομηχανίας εδώ, για το ότι οι κυβερνώντες των τελευταίων 40 ετών μας κατάντησαν εισαγωγό χώρα και μόνον, που δεν μπορεί να καλύψει ούτε το γάλα και κρέας των παιδιών της εδώ.

Αντώνης Καλόγηρος,
 

εκπαιδευτικός-οικονομολόγος 

 

***

Υποσημειώσεις του άρθρου:

[1] Βλέπε Στατιστική Επετηρίδα της Ελλάδας 2009-2010

[2] Πηγή φώτο: http://back-to-nature.gr/2013/01/blog-post_131.html

[3] Η παρούσα ενότητα βασίστηκε σε σχετικό άρθρο της Χρύστας Ντζάνη το οποίο δημοσιεύτηκε στον ‘’Πολίτη’’ στις 15.1.2012. Για το άρθρο δείτε στον σύνδεσμο εδώ.

[4] Πηγή φώτο: εδώ

[5] Σχετικά με τα ύδατα στην Ελλάδα, τις τεράστιες δυνατότητες που έχει η χώρα μας όντας η πρώτη σε ποσότητες νερού μαζί με την Νορβηγία σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ήπειρο δείτε άρθρα μας εδώ, εδώ και εδώ.

[6] Στον παρακάτω σύνδεσμο μπορείτε να διαβάσετε τις επισημάνσεις που κάνει για τα νερά της Ελλάδας και την αξιοποίηση τους ο ισραηλινός Yoram Kapulnik ειδικός σε αγροκτηνοτροφικά θέματα εδώ. Βέβαια δεν περιμέναμε τον ως άνω κύριο να μας υποδείξει τις δυνατότητες μας, δεδομένου ότι Έλληνες ειδικοί και ερευνητές έχουν πλήρως αναλύσει τις υδάτινες και υδρενεργειακές δυνατότητες της πατρίδας μας. Μεταξύ αυτών ο Δ. Μπάτσης, πλειάδα Ελλήνων επιστημόνων με άρθρα τους στο περιοδικό ‘’Ανταίος’’ (1947-1952), ειδικοί επιστήμονες που εργάστηκαν στην ΕΥΔΑΠ, επιστήμονες του ΙΓΜΕ και άλλοι. Αναφέρουμε τον ανωτέρο Ισραηλινό ειδικό για να καταδείξουμε ότι αυτά που δεν γνωρίζει ο Ελληνικός λαός και δεν τον ενημερώνουν οι κυβερνήσεις των τελευταίων 40 ετών τα γνωρίζουν άριστα τόσο άλλα κράτη όσο και πολυεθνικές εταιρείες.

[7] Τα παραπάνω κατέθεσε γενικός διευθυντής τράπεζας ο κ. Ιάκωβος Γιαννακλής μιλώντας στο 3ο συνέδριο αγροτικής επιχειρηματικότητας που διοργάνωσε ο Economist. Για να μελετήσετε το σχετικό άρθρο δείτε εδώ.

[8] Πληροφορίες αντλήσαμε από εδώ.

[9] Σχετικά δείτε εδώ

[10] Βλέπε πηγή ως ανωτέρω υποσημείωση